Các loài sâu đục quả xoài
1. Bọ Vòi voi đục quả xoài (Stenochetus frigidus Fabricius)
Trưởng thành Bọ Vòi voi đục quả xoài khi mới vũ hóa màu nâu nhạt sau chuyển sang màu nâu tối, bề mặt da xù xì; miệng kéo dài thành vòi dài khoảng 1,5mm; cánh trước cứng, màu nâu đen có xen các vết màu nâu sáng; có 4 đường ngấn lõm ở bụng chạy dọc chiều ngang của bụng.
Vòi thường cụp xuống phần dưới ngực. Mỗi con dài từ 5.5-6mm (không tính vòi), rộng từ 3.4-3.5mm (hình 1 và 2).
Sâu non của Bọ Vòi voi khi lấy ra ngoài trái chúng cuốn thành hình chữ C, có 5 tuổi, mập, màu trắng sữa, đẫy sức dài khoảng 10-11mm, rộng 2.9-3mm, đầu có màu nâu (hình 3).
Nhộng có thể có màu trắng bóng, có 2 mắt lộ rõ màu đen; mầm chân, mầm cánh, vòi nhìn khá rõ; cơ thể dài từ 6.9-7.1mm, rộng 3.9-4mm (hình 4).
2. Ruồi đục quả xoài (Bactrocera dorsalis Hendel)
Trưởng thành ruồi đục quả xoài dài 7-9 mm, so với ruồi nhà thì nhỏ hơn chút, màu vàng, tại phần ngực và vụng có eo thắt, tại lưng ngực màu vàng nâu, có 3 vạch màng vàng sáng tạo thành hình chữ U.
Phần bụng tròn, con cái có ống đẻ trứng khá dài, trông bề ngoài thì chúng có vẻ giống con ong hơn so với con ruồi nhà, cánh trong suốt, tại mép cánh có sọc đen, phần lưng bụng có sọc đen, chân thì màu vàng (hình 5).
Trứng rất nhỏ dài 1mm, màu trắng ngà, khi sắp nở chuyển màu vàng nhạt.
Ấu trùng là dạng dòi không chân, có màu trắng khi mới nở và chuyển màu vàng rơm khi đẫy sức hình ống dài, phình to ở phần cuối thân, có nhiều đốt, màu hơi hồng hoặc trắng ngà (hình 6).
Nhộng dài từ 5-7mm, khi mới hóa nhộng thì màu vàng nâu, lúc sắp hóa trưởng thành chuyển màu nâu đỏ (hình 7).
3. Sâu đục hạt xoài (Deanolis albizonalis Hampson)
Trưởng thành sâu đục hạt xoài là một loài ngài, sải cánh rộng dài gần 3cm, thân mình màu nâu đỏ, có khoang đỏ-trắng xen kẽ. Cánh sau màu trắng xám, trước mầu nâu (hình 8).
Trứng hình màu trắng sáp, bầu dục.
Sâu non thân mình màu khoang trắng, xen kẽ khoang đỏ (hình 9).
Nhộng dài khoảng từ 1-1.2cm, mầu vàng nâu hoặc vàng nhạt.
Đặc điểm gây hại của sâu đục quả xoài
1. Với bọ Vòi voi đục quả xoài
Trưởng thành, khi mới vũ hóa thì thân mình còn mềm yếu, sau đó cơ thể dần cứng hơn. Trưởng thành vẫn nằm trong lỗ đục của thịt quả một thời gian rồi mới đục lỗ chui ra ngoài.
Thời gian sống của trưởng thành khá dài, có khả năng sống qua mùa đông sang vụ sau gây hại. Vị trí qua đông trên các khe nứt dưới đất hoặc kẽ nứt của cây.
Tại tỉnh Sơn La, sau khi ngủ qua đông tới giữa tháng 3 hoặc đầu tháng 4, Bọ Vòi voi bắt đầu bò lên lên cây đẻ trứng lên quả non từ khi quả có đường kính 0.8-1.1mm trở lên.
Trứng được đẻ đơn lẻ trên bề mặt vỏ quả, thường ở phía dưới quả; sau khi đẻ trứng, chúng tiết dịch dính màu đen bao phủ trứng. Lớp dịch đó chuyển thành vỏ đệm bảo vệ trứng nhìn giống hạt vừng đen (hình 10).
Sâu non của Bọ Vòi voi mới nở đục vào trong quả, ăn và phát triển, do không để lại dấu vết trên vỏ quả nên khó phát hiện.
Sâu non tuổi lớn khá phàm ăn, chúng thường đục một đường ống đường kính lên tới 1cm tại phần tiếp giáp giữa hạt với thịt quả (hình 11).
Chúng ở trong lỗ đục tới khi phân sâu lấp đầy, lúc chúng chuyển hướng đục tạo thành các lỗ hoặc các khoang là lúc chuẩn bị hóa nhộng. Nhộng nằm trong quả, tại nơi sâu non tuổi cuối đã đục từ trước, con nhộng có thể cử động được.
2. Với ruồi đục quả xoài
Ruồi đục quả thường xuất hiện khi trời mát, hoặc những ngày mát mẻ. Ruồi vàng có khứu giác rất phát triển, chúng phát hiện được trái chín từ khá xa để bay đến.
Con cái tiết chất dẫn dụ giới tính khá mạnh, nên khả năng thu hút con đực từ rất xa. Con cái dùng râu để lựa những trái xoài sắp chín, sau đó dùng ống đẻ trứng chích vỏ trái đẻ trứng vào lớp dưới vỏ trái.
Sau khi nở, dòi đục ăn phần thịt quả, càng lớn chúng càng đục sâu vào giữa quả làm thối rữa phần bị hại và loang dần ra xung quanh, trong cùng một quả có thể bắt gặp nhiều con dòi sinh sống và gây hại.
Khi đẫy sức dòi chui ra ngoài, rồi cong mình bật văng rơi xuống đất để hoá nhộng trong đất. Nhộng nằm trong kén đất không bị thấm nước.
Sau khi vũ hoá, con trưởng thành (ruồi) chui ra khỏi mặt đất, bay đi khắp bắt cặp tạo thế hệ mới.
Ruồi đục quả thường gây hại thời điểm quả già sắp chín trở đi. Ngoài gây hại trên xoài, chúng còn gây hại trên rất nhiều loại cây trồng khác như ổi, đu đủ, táo ta, mận hậu vv…
3. Với sâu đục hạt xoài
Sâu chủ yếu gây hại lúc xoài còn non, hạt còn mềm và kéo dài tới khi thu hoạch, dấu hiệu dự báo sâu đục hạt là trong vườn xuất hiện nhiều xoài non rụng trên mặt đất, cắt ra thì thấy có sâu bên trong, nếu xoài lớn thì vẫn còn treo trên cây nhưng chóp quả bị thối nhũn.
Con ngài thường hoạt động ban đêm, ban ngày trốn dưới lá cây. Ngài cái đẻ trứng ở gần cuống hoặc ở các khe nứt trên quả, đặc biệt những quả bị khuất ánh sáng.
Sau khi nở, sâu non di chuyển xuống chóp quả rồi đục vào trong. Sâu tuổi nhỏ chỉ đục phần thịt quả, nhưng sâu tuổi lớn đục vào cả hạt sâu bên trong (hình 12), rồi di chuyển sang quả khác, nên có khi cả chùm 4 – 5 quả đều bị sâu hại.
Khi đẫy sức, sâu non buông mình chui xuống đất hóa nhộng. Những quả bị sâu đục vào ban đêm, sáng hôm sau trông thấy dịch lỏng tiết ra từ vết đục, sau đó vết đục khô thành chấm đen.
Vết sâu đục tạo điều kiện phát triển cho nấm và vi khuẩn, khiến phần thịt ở chóp quả bị thối nhũn (hình 13). Trong mỗi quả thường có tới 4-5 con sâu gây hại.
Phương thức phát tán của các loài sâu đục quả xoài
Bọ Vòi voi và ruồi đục quả phát tán qua quá trình vận chuyển sản phẩm xoài tươi giao thương từ vùng này sang vùng khác.
Ruồi đục quả và trưởng thành sâu đục hạt xoài có thể bay khỏe, do đó chúng có khả năng phát tán rộng. Riêng Bọ Vòi voi có thể bay được nhưng kém hơn hai loại kia.
Ruồi đục quả, Bọ vòi voi và Sâu đục quả phát tán từ nguồn sâu tồn tại trên những quả nhiễm sâu rơi rụng trên vườn.
Bọ Vòi voi đục quả xoài còn qua đông trong các kẽ nứt của đất và kẽ nứt của vỏ cây là nguồn sâu đầu tiên cho vụ xoài tiếp theo.
Biện pháp phòng trừ sâu đục trái xoài
Các loài sâu đục quả xoài rất khó để phòng trừ bằng biện pháp đơn lẻ thông thường, do trưởng thành có khả năng bay và di chuyển rất nhanh. Chúng ta cần phải kết hợp nhiều biện pháp kỹ thuật tổng hợp để phòng trừ chúng, gồm có:
* Tiến hành tỉa cành và tạo tán giữ cho vườn thông thoáng. Sau mỗi lần thu hoạch xoài (tháng 7-8) tiến hành công việc như sau:
- Tỉa cành lá gần mặt đất.
- Tỉa cành tăm, cành bị sâu bệnh hại.
- Tỉa cành vượt hoặc cành mọc ngược trong tán.
* Bón phân cân đối để tăng sức chống chịu với sâu hại:
- Sau khi thu hoạch quả, mỗi cây bón 15-20kg phân chuồng, 2kg N:P:K (tỷ lệ 22:5:10) và 1kg vôi bột.
- Trước lúc ra hoa, khi đợt lộc thứ hai chuyển màu xanh nõn chuối thì bón thêm 1kg N:P:K (tỷ lệ 22:5:10).
- Khi mới đậu quả (lúc quả dạng trứng cá) thì phun thêm phân bón lá.
Cách bón phân: Tiến hành đào hố theo hình chiếu tán sâu 30cm rộng 30cm, rồi rải phân xuống hố và lấp đất.
* Làm cỏ xới xáo vườn xoài để loại bỏ nhộng của Sâu đục quả và Ruồi đục quả, diệt trưởng thành của Bọ vòi voi đục quả xoài.
* Thu dọn tàn dư trong vườn xoài:
Thu gom những quả rơi rụng, mang tiêu hủy để tiêu diệt nguồn sâu còn tồn tại trong những quả rụng. Có thể tiêu hủy bằng cách ngâm quả xoài rơi rụng trong bể có chứa nước vôi 1%. Không được chôn dưới đất vì Bọ Vòi voi có sức sống cực mạnh, có thể đục lỗ chui lên khỏi mặt đất.
* Thăm vườn và kiểm tra thường xuyên để phát hiện sâu đục quả khi chúng bắt đầu gây hại để kịp thời phòng trừ.
* Tiến hành bao quả bằng túi bao chuyên dụng. Bao quả góp phần quan trọng nhằm nâng cao giá trị thương phẩm đối với các giống xoài Đài Loan và Úc vì các giống xoài này có đặc điểm quả to, cây thấp, dễ bao quả và chi phí hợp lý.
Tuy nhiên, đối với giống xoài địa phương (xoài Hôi và xoài Tròn) cây quá cao, quả lại quá nhỏ, chi phí công và bao quả cao, cần tính toán giữa chi phí đầu tư và thu nhập trước khi tiến hành bao quả.
Thời điểm bao quả là trước lúc Bọ Vòi voi đục quả xoài bắt đầu gây hại, khi đó quả xoài có đường kính 0.8 cm. Có thể bao quả muộn hơn khi quả xoài to bằng quả trứng gà nếu trong trường hợp đã sử dụng thuốc trừ sâu trước khi bao quả.
* Sử dụng một trong các thuốc trừ sâu như: Match 50EC, Chess 50WG, Angun 5WG nồng độ 0,1% phun kép 2 lần, mỗi lần cách nhau 10 ngày. Lần 1 phun lúc quả nhỏ dưới 0.8cm, lần 2 cách lần 1 khoảng 10 ngày.
* Hạn chế giao thương những quả bị nhiễm Bọ Vòi voi đục quả xoài giữa các vùng.
* Quét vôi thân cây xoài sau mỗi lần thu hoạch để phá vỡ nơi trú ngụ của Bọ Vòi voi đục quả xoài.
* Dùng bẫy Pheromol như Metyl Eugenol thu hút và diệt trưởng thành đực của ruồi đục quả hoặc dùng bẫy Protein hấp dẫn và diệt trưởng thành cái của ruồi đục quả.
Chú ý: Đặt bẫy trên diện rộng để thu hút ruồi, nếu đặt bẫy trên diện hẹp sẽ hấp dẫn ruồi nơi khác đến gây hại.
Nguồn: Đề tài KHCN cấp tỉnh, năm 2017. Đơn vị : chủ trì trường đại học Tây Bắc. Chủ nhiệm: TS. Vũ Quang Giảng
